Wielość chorób cywilizacyjnych układu pokarmowego
Zaprezentowaliśmy dotąd choroby układu oddechowego, krwionośnego oraz wybrane dotyczące psychiki. Najistotniejsze, gdy chodzi o element żywieniowy, pozostają oczywiście choroby cywilizacyjne układu pokarmowego. Przedstawimy je w dwóch odsłonach.
W pierwszej części przypomnimy najważniejsze informacje o układzie pokarmowym. Skupimy się na nadwrażliwościach, nietolerancjach, alergiach pokarmowych, refluksie oraz wybranych przyczynach biegunek i zaparć. Jedynie na marginesie i w kontekście innych chorób poruszymy zagadnienia dotyczące cukrzycy i otyłości. Obie choroby są bowiem na tyle istotne, że poświęciliśmy im wcześniej całe artykuły bądź spore ich fragmenty (cukrzyca, nadciśnienie, wpisy na temat odchudzania).
Druga część obejmie informacje o niektórych chorobach jelit, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy oraz wybranych problemach onkologicznych (rak żołądka, rak jelita grubego) na tle profilaktyki nowotworów.
Układ pokarmowy – przypomnienie
W układzie pokarmowym człowieka wyróżniamy przewód pokarmowy i gruczoły. Przewód pokarmowy obejmuje: jamę ustną, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube i odbyt. Gruczoły to: ślinianki (podjęzykowe, przyuszne, podżuchwowe), wątroba i trzustka.
Pierwszy etap obróbki pokarmów jest mechaniczny (zęby) i związany ze śliną. Ślina nawilża, zmiękcza pokarm, działa bakteriobójczo i ma za zadanie rozpocząć rozkład cukrów. W gardle stykają się układ pokarmowy z oddechowym. Pokarm przesuwa się do przełyku.
Żołądek
Pokarm w żołądku gromadzi się i jest przechowywany (na ogół przez kilka godzin), dzięki kwasowi solnemu HCl wyjaławiany. Rozpoczyna się tutaj proces trawienia białek. Szczególnymi odcinkami przewodu pokarmowego pozostają jelita. Są silnie unerwione i ukrwione, a coraz częściej nazywa się je drugim mózgiem.
Jelito cienkie i jelito grube
W jelicie cienkim wyróżniamy: dwunastnicę, jelito czcze i kręte. Do dwunastnicy spływa żółć z wątroby i sok trzustkowy, następnie rozpoczyna się trawienie tłuszczów, a kontynuowane jest trawienie cukrów i białek. W jelicie cienkim następuje wchłanianie składników odżywczych. Powierzchnia chłonna jelita cienkiego obejmująca kosmki i mikrokosmki to aż ok. 200 m².
Jelito grube dzieli się na ślepe zakończone wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę i odbytnicę. Jego powierzchnię zasiedlają bakterie. Dbałość o mikrobiotę jest o tyle istotna, że w jelicie grubym następuje wchłanianie witamin oraz soli mineralnych. Ponadto, niestrawione resztki pokarmów zostają natomiast następnie wydalone.
Wątroba i trzustka
Wątroba składa się z dwóch płatów. Pełni kilka ważnych funkcji. Związane są one m.in. z metabolizmem, czyli przemianami biochemiczno-energetycznymi cukrów, tłuszczów i aminokwasów. Zachodząca w wątrobie produkcja żółci wpływa na trawienie i wchłanianie tłuszczów. Ponadto wątroba odpowiada za właściwy poziom glukozy i różnych frakcji cholesterolu w organizmie, a także jest magazynem witamin i składników mineralnych (witamina A, D, B, oraz Fe). Wątroba oczyszcza krew.
Trzustka ma dwojakie zadania. Jej komórki wydzielają enzymy umożliwiające trawienie białek, węglowodanów i tłuszczów. Ponadto komórki trzustki produkują hormony, które wpływają na poziom glukozy we krwi. Zaburzenia związane z wydzielaniem jednego hormonu – insuliny powodują brak równowagi związany z drugim – glukagonem. W ten sposób zaczynają się rozwijać różne formy cukrzycy.
Podsumowując zagadnienia związane z fizjologią układu pokarmowego, rozpatrzmy jeszcze raz trawienie. Wielocukry dzięki ślinie i zawartej w niej ptialinie rozkładają się m.in. na dwucukry. Z dwucukrów już w dwunastnicy powstają cukry proste. Tłuszcze trawione są przede wszystkim w dwunastnicy, duża jest rola wątroby. Białka głównie w żołądku (rola pepsyny) i w jelicie cienkim.
Choroby cywilizacyjne układu pokarmowego – nadwrażliwości pokarmowe
Znamienną cechą XXI w. pozostają powszechnie występujące nieprawidłowe reakcje organizmu na neutralny bądź pozytywny dla większości populacji czynnik zewnętrzny. Nadwrażliwości pokarmowe w naukowym rozumieniu dzielą się na dwa rodzaje – alergie i nietolerancje pokarmowe. Opisywaliśmy genezę alergii na przykładzie układu oddechowego. Wiele z uczuleń dotyczy też układu pokarmowego i związanych jest z reakcją ze strony układu immunologicznego na składniki odżywcze.
Alergia pokarmowa
Alergie pokarmowe dotykają co najmniej ok. 2 % dorosłych w Europie. Uczulać może jakiegokolwiek produkt żywnościowy. Najczęściej dzieje się tak w przypadku: białek mleka i jaj, cytrusów, pomidorów, różnego typu orzechów, truskawek. Przy tym, jak w każdej alergii, objawy mogą mieć różną intensywność. Na ogół pojawia się biegunka oraz symptomy ze strony układu oddechowego podobne do alergii wziewnych. Częste są wysypki, afty, możliwa migrena i zaburzenia rytmu serca. Najbardziej gwałtowna reakcja organizmu na czynnik uczulający to wstrząs anafilaktyczny objawiający się m.in. spadkiem ciśnienia krwi i problemami z oddychaniem.
Główną możliwością zapobiegania jest dieta eliminacyjna, pozbawiona danego alergenu. Czasem zaleca się swego rodzaju trening organizmu. Stosowane bywają preparaty lecznicze i odczulanie szczepionkami. Pomocne okazują się probiotyki.
Zaciekawionego Czytelnika odsyłamy również do dawniejszego wpisu Alergia pokarmowa, gdzie spojrzeliśmy na zagadnienie z nieco innej perspektywy.
Nietolerancja pokarmowa
Niekiedy nadwrażliwość nie wiąże się z reakcją układu odpornościowego. Mówimy wtedy o nietolerancjach pokarmowych. Wynikają one z niedostatku enzymów i z innych zaburzeń gospodarki biochemicznej w organizmie. Nietolerancje dotykają ok. 5 % populacji dorosłych Europejczyków. Powszechna dotyczy rodzaju białka roślinnego – glutenu. Taka nietolerancja objawia się zarówno biegunkami, jak zaparciami, bólem brzucha oraz głowy i mięśni. Łączy się z przewlekłym zmęczeniem. Chorobą powiązaną z nietolerancją glutenu jest dająca zbliżone objawy celiakia.
Dieta bezglutenowa wyklucza zboża, dozwolony jest jedynie pochodzący z upraw ekologicznych owies. Konieczne jest pieczywo bezglutenowe. Podstawą pozostaje 5 posiłków dziennie, opartych o warzywa, owoce, jajka, drób i ryby. Zapraszamy do lektury wpisu Gluten free, gdzie tę kwestię omawialiśmy dokładniej.
Ze wzdęciami, nudnościami, biegunkami, kolkami, bólem brzucha wiąże się nietolerancja występującego w mleku cukru – laktozy. Podobnie jak pieczywo bezglutenowe wiele sklepów oferuje obecnie mleko bez laktozy. O samym mleku pisaliśmy wcześniej.
W potocznym rozumieniu jako rodzaj nietolerancji pokarmowej można by też potraktować chwilowe niedyspozycje. Zjedliśmy coś i czujemy ciężkość, w brzuchu burczy, pobolewa żołądek, mamy ewentualnie krótkotrwałą biegunkę, jest nam niedobrze. Objawy jednak nie są zbyt intensywne i szybko ustępują. Związane były bowiem wyłącznie z przeciążeniem układu pokarmowego pod wpływem zbyt dużej dawki pożywienia albo tzw. niezdrowego jedzenia.
Choroba refluksowa
Choroba refluksowa przełyku, czyli refluks żołądkowo-przełykowy objawia się głównie cofaniem się pokarmu z żołądka do przełyku. Wyczuwalny jest przy tym sok żołądkowy. Choroba dotyka nawet 20 % dorosłych w Europie. Źródłem choroby jest osłabienie mięśnia zwieracza przełyku. Wiąże się to na ogół ze zbyt szybkim przełykaniem pokarmu, pospiesznym opychaniem się jedzeniem, niedbałością o żywność wartościową, a także ze stosowaniem używek.
Na poziomie odczuwania refluks przypomina chorobę niedokrwienną serca, a nawet zawał. Pojawia się bowiem ból i pieczenie za mostkiem. Typowe objawy to także: zgaga, pieczenie w przełyku, czkawka, nudności, wrażenie niewielkich wymiotów.
W profilaktyce i samym leczeniu istotne jest kształtowanie nawyków prawidłowego odżywiania się. Chodzi o ilość posiłków, ich regularność, niewielkie porcje. Należy zadbać, by nadmiernie nie wydzielał się HCl, czyli znacząco ograniczyć lub wręcz wyeliminować alkohol, kawę, napoje gazowane, ostre przyprawy, tłuszcze pochodzenia zwierzęcego. Wskazane są: warzywa, owoce, nabiał, jaja, chude mięso, galaretki. Refluksowi nie sprzyja nadwaga oraz cukrzyca.
Choroby cywilizacyjne układu pokarmowego – przyczyny biegunek i zaparć
Błędy dietetyczne łatwo odkryć, sprawdzając konsystencję i częstotliwość wypróżnień. Przyczyny zarówno biegunek, jak i zaparć obejmują przynajmniej kilka ogólnych czynników.
Biegunka
Biegunka to luźny (w skrajnych przypadkach w zasadzie płynny) stolec oddawany kilka, a nierzadko kilkanaście razy na dobę. Często łączy się z infekcjami. Ten rodzaj w kontekście chorób cywilizacyjnych interesuje nas mniej – nastąpiło zatrucie, organizm podjął walkę, którą zwycięsko stoczył w ciągu 1-4 dni.
Inna rodzaj biegunek polega na szybkim oczyszczenia się organizmu pod wpływem „katalizatora”. Cóż, sok z kiszonej kapusty bywa smaczny i wpisuje się w model odżywiania uwzględniającego probiotyki, jednak szklanka takiego napoju naraz może być nie lada wyzwaniem.
Pod kątem cywilizacyjnym istotne są biegunki mniej wycieńczające, ale nawracające ze względu na osobowość, nieregularny tryb życia i błędy dietetyczne. Biegunki potrafią być związane z nadpobudliwością i nadwrażliwością jelit oraz rozregulowaniem pracy autonomicznego układu nerwowego. Powszechnie wiadomo, że rozwolnienie bywa jednym z objawów chwilowego bądź długotrwałego stresu.
Błędy polegają na diecie słabo urozmaiconej, opartej na cukrach prostych i tłuszczach zwierzęcych. Łączą się również z niestosowaniem diety eliminacyjnej w przypadku nadwrażliwości bądź alergii na dany składnik.
Wreszcie biegunki świadczą o nieprawidłowościach w obrębie mikrobioty, o zaburzeniach w ilości i składzie bakterii probiotycznych. Ten typ rozwolnień wynika z braku odpowiedniego bilansu składników (czyli znów z błędów dietetycznych), a nieraz bywa skutkiem antybiotykoterapii. Niezależnie od przyczyn, w profilaktyce i łagodzeniu pomocna bywa dieta lekkostrawna i solidne nawadnianie. Zaleca się ryż, makaron, banany, jabłka, jogurty. Ostatni produkt pokazuje, jak istotne w leczeniu i zapobieganiu jest uwzględnienie probiotyków.
Zaparcia
Zaparcia (zatwardzenia, obstrukcje) wynikają przede wszystkim z niedostatecznej podaży w pożywieniu błonnika. Stolec jest oddawany rzadko (poniżej 3 x w tygodniu), mimo że dany człowiek czuje potrzebę wypróżnienia. Towarzyszą temu wzdęcia, mdłości, ból, ogóle osłabienie. Błędy dietetyczne możemy w przypadku zaparć wyeliminować, zwiększając ilość pieczywa razowego, bacznie przyglądając się spożywanym tłuszczom, a zwiększając ilość warzyw i owoców, kiszonek, kasz oraz płynów. Zaparciom sprzyja siedzący tryb życia i brak ruchu. Co ciekawe, podobnie jak w przypadku biegunek obstrukcje mogą mieć związek z permanentnym stresem.
Zatem zarówno biegunki, jak zaparcia wynikają często z rozregulowania organizmu pod wpływem nieprawidłowej diety oraz czynników środowiskowych i indywidualnych uwarunkowań psychologicznych.