Układ krążenia i choroby cywilizacyjne
W artykule wprowadzającym do chorób cywilizacyjnych wymieniliśmy ich kilka grup, kierując się m.in. podziałem wg układów. W pierwszej kolejności opiszemy choroby cywilizacyjne układu krążenia. Skupimy się na zapobieganiu i zauważaniu niektórych objawów. Obecny będzie przede wszystkim aspekt cywilizacyjny i próba znajdywania odpowiedzi, co możemy zmienić we własnych nawykach.Przegląd chorób nie ma więc być skróconym kursem medycyny, a uwrażliwić na aspekty profilaktyczne. Przypomnimy podstawowe wiadomości na temat układu krążenia. Odwołamy się do wcześniejszego tekstu o nadciśnieniu. W przystępnej formie przeanalizujemy podstawowe aspekty związane z miażdżycą, chorobą niedokrwienną serca, zawałem, udarami i w kontekście tychże tętniakami.
Układ krążenia – anatomia i fizjologia a choroby cywilizacyjne
Zanim opiszemy cywilizacyjny kontekst chorób układu krążenia, przypomnijmy podstawowe zagadnienia z anatomii i fizjologii. Wśród trzech rodzajów naczyń krwionośnych wyróżniamy: żyły doprowadzające krew do serca, tętnice, którymi krew z niego wypływa oraz naczynia włosowate, gdzie wymieniają się składniki między krwią a tkankami.
Serce u człowieka leży między 3 a 6 żebrem, znajdując się w osierdziu, a utrzymywane jest przez olbrzymie żyły i tętnice. Najistotniejsze elementyserca to dwa przedsionki i dwie komory oraz zastawki. Schemat budowy omawianego narządu łatwo odnaleźć, zainteresowanym Czytelnikom podajemy podstawowy link, z możliwością wybrania ilustracji bardziej lub mniej szczegółowej: www.google.com/search?q=budowa+serca&client=firefox-b&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=2ahUKEwiO1Ofjpp3rAhUwl4sKHfzsBa8Q_AUoAXoECBEQAw&biw=1280&bih=871
Tętnice, żyły i naczynia włosowate powiązane z odżywianiem serca to naczynia wieńcowe. Serce pozostaje mięśniem poprzecznie prążkowanym. Krew przepływa przez przedsionek do komory. Cofanie się krwi uniemożliwiają zastawki.
Wyróżniamy mały (płucny) i duży krwiobieg. Mały związany jest z układem oddechowym. Cykl rozpoczyna się w prawej komorze serca, a kończy w lewym przedsionku i lewej komorze. Po drodze, w płucach następuje wymiana gazowa (zostaje CO2,, zabierany jest O2,). Krwiobieg duży dostarcza tlen do pozostałych narządów ciała. Cykl rozpoczyna się w lewej komorze serca i aorcie, a kończy w prawym przedsionku i prawej komorze. Wyróżniamy również krążenie wrotne – krew z jelit, bogata w składniki odżywcze, dzięki żyle wrotnej jest odprowadzana do wątroby. Krew zostaje tutaj oczyszczona, a węglowodany zmagazynowane jako glikogen. Praca serca wiąże się ze skurczami, od których zależy tętno (puls). Ich optymalna liczba na minutę to 72. Pojemność wyrzutowa serca obejmuje ok. 75 ml krwi, co daje nieco ponad 5 l krwi/minutę.
W kontekście cywilizacyjnych chorób układu krążenia warto również wspomnieć o niektórych z ról krwi. Służy ona transportowi (O2, CO2, składników odżywczych, produktów przemiany materii) i związana jest z odpornością organizmu. O ostatniej z cech decydują krwinki białe – leukocyty. W krwi wyróżniamy również m.in. odpowiedzialne za krzepnięcie płytki krwi –trombocyty i krwinki czerwone – erytrocyty zawierające hemoglobinę. Hemoglobina dostarcza krew z O2 z płuc do tkanek i narządów. Mała liczba krwinek czerwonych świadczy na ogół o anemii, która z kolei często ma związek z małą ilością żelaza.
Choroby cywilizacyjne układu krążenia – nadciśnienie
Nadciśnienie często prowadzi do innych chorób cywilizacyjnych. Jednocześnie same jego przyczyny typowe są dla zjawisk związanych z cywilizacją i wynikają na ogół: z niewłaściwego odżywiania się (w tym z nadwagi), małego ruchu, stresu, przemęczenia i braku higieny psychicznej. Cywilizacyjne czynniki ryzyka to także: papierosy, alkohol, napoje energetyzujące, nadmiar kawy. Prawidłowe ciśnienie skurczowe/rozkurczowe osoby dorosłej powinno wynosić 120/80 mm Hg. Może być momentami wyższe, jednak jego parametry nie powinny wynosić stale ponad 140/90.
Ciśnienie ma związek z autonomicznym układem nerwowym, którego pracę łatwo, zwłaszcza pod wpływem stresu, rozregulować. Zaleca się więc regularny tryb życia i aktywność fizyczną. Niezbędne jest ograniczenie nałogów. Ważna pozostaje dieta bogata jakościowo, a mniej obfita i nie przesadzająca z solą. Sprawdzają się probiotyki. Po szczegóły odsyłamy zainteresowanych Czytelników do nadmienionego już wpisu o nadciśnieniu. Omawiamy tam również dietę DASH (Dietetyczne Postępowanie w Celu Leczenia Nadciśnienia) i dietę śródziemnomorską. Wspólną cechą obu jest redukcja złego cholesterolu, jak też odpowiednia podaż Mg, Ca, K, Fe, Zn oraz witamin.
Miażdżyca
Wyobraźmy sobie rurkę o niewielkiej średnicy, przez którą latami przepływają płyny. Pozostawiają one osady, które najpierw utrudniają, a później mogą wręcz uniemożliwić przepływ. Można próbować takie naczynie przepłukać czy przepchać, ale efekty niekoniecznie będą zadowalające. Miażdżyca również znana jako arterioskleroza polega właśnie na takim ograniczaniu wydolności. Przejawia się w odkładaniu tłuszczów na ścianach średnich i dużych tętnic. Blaszki miażdżycowe zmniejszają przestrzeń wewnątrz tętnicy, a w niektórych przypadkach, odrywając się, mogą wręcz zatkać naczynie. Zatem tętnica jest zwężona, zaś przepływ znacznie pogorszony. Co istotne choroba może dotyczyć jakiegokolwiek fragmentu organizmu – np. tętnic szyjnych, kończyn dolnych, jelit, wieńcowych. W rezultacie odpowiedniej ilości tlenu pozbawione zostaje w niektórych sytuacjach serce i/lub mózg.
Pewnym pocieszeniem pozostaje, że choroba choć częsta i mogąca być podłożem innych, przybiera zazwyczaj lekką postać. Objawami w postaciach lżejszych i cięższych są: łatwiejsza męczliwość, zawroty głowy (miażdżyca tętnic szyjnych), bóle łydek i częste skurcze w trakcie wysiłku (miażdżyca tętnic nóg), bóle brzucha po posiłku, zmniejszanie się wagi (niedokrwienie jelit), bóle wieńcowe (miażdżyca tętnic serca, o czym za chwilę).
Jak zapobiegać miażdżycy?
Równocześnie do pewnego momentu chorobie jest łatwo zapobiegać, zmieniając nawyki żywieniowe. Podstawą powinny być warzywa oraz produkty zbożowe. Chętnie widziane są ryby i drób. Ograniczamy tłuste mięso, śmietanę i cukry. Ponadto profilaktyce służy uregulowany tryb życia i uprawianie sportów. Warto kontrolować wagę ciała, ciśnienie oraz poziom cukru i różnych frakcji cholesterolu. Jeśli choroba już się rozwinęła poza powyższymi elementami stosuje się statyny, czyli leki obniżające poziom złego cholesterolu. W bardzo zaawansowanych stadiach wykonuje się operacje (usuwanie blaszki miażdżycowej, poszerzanie naczyń, wszczepienie by-passów).
Choroba niedokrwienna serca (wieńcowa) – chorobą cywilizacyjną
Choroba niedokrwienna serca zwana też wieńcową albo dusznicą bolesną (angina pectoris) i dławicą piersiową jest bardzo powszechna i może dotykać nawet 4 % osób > 40 lat. Łączy się ze zmianami w tętnicach wieńcowych. Serce nie otrzymuje tyle tlenu, ile potrzebuje. Niektóre z nazw wskazują na podstawowy objaw – ból w klatce piersiowej (uciska i piecze, na ogół za mostkiem). Ból często pojawia się pod wpływem wysiłku lub stresu. Powszechnymi objawami choroby są również: osłabienie, zawroty głowy, tachykardia (przyspieszone bicie serce) i niepokój. Wyróżniamy stabilną postać choroby oraz ostry zespół wieńcowy, na ogół utożsamiany z zawałem.
Główne przyczyny choroby wieńcowej
Główną przyczyną dusznicy bolesnej jest miażdżyca naczyń wieńcowych. Podążając tym tropem, łatwo jako pośrednie przyczyny wskazać: odżywianie połączone z dużą ilością nasyconych kwasów tłuszczowych, brak odpowiedniego zbilansowania składników, otyłość. Zalecanie żywieniowe są takie same jak w przypadku innych form miażdżycy. Zatem wskazuje się na konieczność redukcji masy ciała, postawienie na warzywa, owoce, chude mięso, nie na tłuste potrawy i na cukry. Niezbędne jest ograniczenie nałogów, właściwy wypoczynek dzienny i nocny. Trudniej niestety stosować zaawansowany ruch. Gdy choroba trwa od lat, aktywność ruchowa stwarza bowiem coraz więcej problemów i np. dłuższy spacer łączy się z olbrzymimi wysiłkiem. Chorobę przyspieszają niestabilne ciśnienie krwi, anemia i cukrzyca. Popularnymi lekarstwami są natomiast nitrogliceryna, aspiryna i statyny.
Choroby cywilizacyjne układu krążenia w natarciu – zawał serca i mózgu, wylew, tętniaki
Wspomnieliśmy, że rodzajem ostrego zespołu wieńcowego jest zawał serca. Zawał wiąże się z zamknięciem przepustowości tętnicy serca. Zatem droga do zawału jest często następująca: przyczyny leżące u podstaw miażdżycy à miażdżyca à choroba wieńcowa à zawał serca, czyli pęknięcie lub silne narośnięcie blaszki miażdżycowej. Wiele zależy od ponownego szybkiego otwarcia tętnicy Udrożnienie naczynia najlepiej jeśli następuje w ciągu pierwszej godziny od wystąpienia zawału. Zawału doświadcza przeciętnie 3-4 % populacji dorosłych w Europie. Objawami są: rozlany ból (na ogół za mostkiem), duszności, tachykardia, zimne poty, zawroty głowy, utrata przytomności. Czynniki ryzyka i profilaktyka wiążą się z chorobami opisanymi wcześniej. Wskazuje się również na niedobory witamin z grupy B. Skutkiem zawału jest natomiast mniejsza lub większa niewydolność serca.
Analogiczną kolejność i przyczyny co zawał serca wykazuje zawał mózgu, znany powszechniej pod nazwą udar niedokrwienny. Niedrożność dotyczy w tym przypadku tętnicy doprowadzającej krew do mózgu. Ok. 1/5 udarów to udary krwotoczne, czyli wylewy na skutek pęknięcia ściany tętnicy mózgowej (podpajęczynówkowe – dotyczą przestrzeni przymózgowej i śródmózgowe). Przyczyny udarów są zbieżne z innymi chorobami cywilizacyjnymi układu krążenia. Przy czym głównym sprawcą jest nadciśnienie tętnicze. Dodatkowym elementem ryzyka, o którym wspomnimy dalej, są w przypadku udarów krwotocznych tętniaki. Objawy udaru to: osłabienie mięśni twarzy i wybranych kończyn, niedowład, silny ból głowy, zaburzenia mowy, widzenia i równowagi.
Wspomniane przed chwilą tętniaki mogą dotyczyć wszelkich tętnic. Tętniak to bowiem nic innego, jak uwypuklenie osłabionego fragmentu tętnicy, które może się powiększać przez wiele lat i pęknąć. Niestety inaczej niż w przypadku wcześniej wymienianych chorób na powstawanie tętniaków niekiedy silniejszy wpływ mają czynniki wrodzone niż środowiskowe. Te ostatnie łączą się natomiast z miażdżycą. Pęknięty tętniak mózgu prowadzi do krwotoku podpajęczynówkowego. Częste są również tętniaki aorty brzusznej. Wiążą się one z nadciśnieniem i chorobą wieńcową.
Choroby cywilizacyjne układu krążenia – jak ograniczyć?
Cywilizacja XXI w. oznacza pośpiech, codzienne stresy, wielość zadań do wykonania każdego dnia. Choć nie jesteśmy w stanie wyeliminować wszystkich elementów ryzyka (zwłaszcza gdy związane są z genetyką, a nie ze środowiskiem), na niektóre mamy wpływ. Zaprezentowana analiza chorób cywilizacyjnych układu krążenia pozwala na zaobserwowanie przede wszystkim dwóch grup czynników, gdzie wiele zależy od nas.
Pierwszy obszar to aktywność ruchowa, unikanie siedzącego trybu życia. Istotna jest przy tym naturalność. Np. osoby nawet 80+ nadmieniają, że od lat, niezależnie od pogody, co dzień odbywają półgodzinny spacer.
W rezultacie czują się lepiej ogólnie i psychicznie, ćwicząc ciało i odstresowując umysł.
Drugi aspekt wiąże się z odżywianiem, gdzie winowajcą pozostają zwłaszcza tłuszcze zwierzęce. Zachęca się do zmniejszania ich podaży, a postawienie na składniki mineralne dostępne w warzywach, względnie owocach. Pomocne są probiotyki. W XXI w. obserwuje się również dobrą modę na odchodzenie od nałogów. Niezależnie od powyższego warto dbać o zarządzanie stresem, kształtowanie umiejętności odpoczynku i nawyków dotyczących higieny psychicznej.