Wstęp do rozwoju – dbamy o innych i siebie
W kilku tekstach chcielibyśmy przybliżyć w kontekście zdrowego stylu życia tematykę psychologiczną. Na początku przyjrzymy się, w jaki sposób jesteśmy w stanie się rozwijać. Ceniąc bowiem poczucie bezpieczeństwa, jednocześnie lubimy nowe wyzwania. Godzimy bycie w miejscu, w którym nam dobrze, z zaspokajaniem ciekawości nowego. Możliwości wyboru mamy sporo. W sprawach osobistych, zawodowych, związanych z kształtowaniem postaw, intelektu, emocji, ciała. Czasem trudno zapanować nad twórczym chaosem, niełatwo znaleźć odpowiedź na pytanie, jak ustalać cele działań.
Wyjaśnimy, czym jest rozwój, jak daje się go rozumieć. Omówimy dwie koncepcje rozwoju – Erika Eriksona i Roberta Havighursta, z pozostawieniem refleksji Czytelnika, co z tego warto wykorzystać. Spróbujemy zobaczyć, czy stawianie nowych wyzwań oraz wybrane prawidłowości rozwojowe prowadzą do spełniania celów.
Przypatrzymy się przy tym, na ile daje się zyskiwać równowagę między działaniami dla siebie a dla innych. Sprawdzimy, co jest w stanie przynosić satysfakcję i jak działać z korzyścią dla siebie i dla otoczenia.
Czym jest rozwój?
Rozwój oznacza zmiany dokonujące się w czasie. Dotyczy budowania nowego, pełniejszego, bardziej złożonego elementu. Ponadto zmiana powinna być na korzyść i wskazywać na postęp. Rozwój dotyczy różnych zakresów i dziedzin. Dostrzegamy go np. na poziomie biologicznym, fizycznym, społecznym, psychologicznym. W pewien sposób wszystkie jego aspekty się łączą. Tę całość, włączając szczegółowe aspekty, da się określić jako rozwój osobisty.
W takim kontekście np. nastolatek może dążyć do osiągnięć w konkretnej dziedzinie sportu, chce być prymusem, mieć wielu znajomych, być młodzieżowym liderem. Dążenie obejmuje wybrany albo wszystkie aspekty. Kilka lat po studiach potencjalnie widzimy siebie w dobrej pracy – stwarzającej wyzwania, dającej satysfakcję finansową. W przyjaznych relacjach z ludźmi, szczęśliwym związku, rodzinie itp. Z ciekawym hobby. Aktywnych życiowo. Jesteśmy dorośli. Planujemy więc wyzwania i krok po kroku, nieraz się potykając, je realizujemy.
Minęły lata. Przeszliśmy na emeryturę. W końcu pora pełniej zadbać o zdrowie. Celem stać się może aktywność fizyczna dostosowana do wieku, brak stagnacji, zasiedziałości. Wyzwaniem spotkania z ludźmi i poznawanie nowych osób oraz rozwój intelektualny – wykłady dla seniorów, nauka nowego języka, co więcej nawet studia.
Do wielu wniosków dochodzimy samemu. Czekają jednak na nas rozmaici pomocnicy. Nie bez znaczenia są kontakty z ludźmi. Widzimy, słyszymy, jakich wyzwań dokonują znajomi i także rozmawiamy na ten temat. Czytamy o osobach mniej lub bardziej znanych i ich osiągnięciach. Sięgamy po książki, w tym poradniki psychologiczne. Te ostatnie prowadzą nas w stronę myślenia o tak czy inaczej pojętym sukcesie.
Rozwój to stawanie się lepszym, pełniejszym. Wydaje się, że jest on najbardziej zrównoważony, gdy rozwijając się sami, jesteśmy również ciekawsi dla innych – np. lepiej ich rozumiemy, wychodzimy poza własną sferę, przekazujemy nowe umiejętności dalej. Sukces smakujemy w pełni, gdy dostrzegamy go i my, i otoczenie.
Chcąc się rozwijać, trafiamy na, w szerokim rozumieniu, nauczycieli. Dokonajmy przeglądu i przypomnienia kompetencji w kilku zawodach, które wiążą się z przekazywaniem umiejętności.
Zawodem, który wymaga sporej wiedzy psychologicznej, choć dotąd nie uregulowanym, jest coach. Taka osoba korzysta z doświadczenia, wypracowanych umiejętności i postaw, przekazując je innym. Dodatkowo szczególną cechą coacha jest nastawienie na dialog, wymianę myśli, dawanie wskazówek w sposób twórczy, a nie narzucający się i takie ukierunkowanie, by uczestnik dialogu sam dochodził do wniosków. Coach pomaga w rozwoju – ogólnym lub sprecyzowanym.
Zbliżone są dwa inne pojęcia. Mentor i tutor. Mentor stwarza relację pełną szacunku, ale mniej symetryczną niż coach, to bowiem rodzaj mistrza, przewodnika, mający po drugiej stronie ucznia (znów w szerokim rozumieniu). W pewnym zakresie, w przypadku studiów, mentorem jest tutor.
„Przeoczyliśmy” chwilowo rozwój fizyczny i sportowy. O tę sferę aktywności jest w stanie zadbać i zagospodarować ją trener personalny. Taki zawód wymaga wielu praktycznych umiejętności, aktywności sportowej, talentu dydaktycznego, nie jest jednak regulowany prawnie.
Na rozwój i chęć do działania wpływa nasza ogólna energia życiowa. Tę czerpiemy przede wszystkim z pożywienia. Tak podstawowe zagadnienia są niestety zaniedbane. Stąd popularność zawodu, który również ma na celu rozwój innych – dietetyka. Wraz z nim stawiamy cele rozwojowe dotyczące sylwetki (chudnięcie, ale też nabranie masy mięśniowej), energii, zdrowego odżywiania się.
Dla wszystkich wymienionych zawodów jedną z dziedzin nadrzędnych pozostaje psychologia. Psycholog to osoba, która ukończyła 5-letnie studia psychologiczne. Zazwyczaj oczywiście ma dodatkowe uprawnienia po szkoleniach i kursach, będąc psychoterapeutą. Psycholog i psychoterapeuta coraz częściej stają się promotorami zdrowego stylu życia, nauczycielami pozytywnego myślenia i rozwoju zmierzającego do bycia spełnionym. Zobaczmy na dwóch reprezentatywnych przykładach, co psychologia mówi o rozwoju.
Teoria rozwoju psychospołecznego Erika Eriksona
Erik Erikson to psycholog amerykański, który przeżył niemal cały XX wiek. Jego koncepcje wpisują się w nurt psychoanalizy, czyli skupiają się m. in. na tym, co uświadomione, a co nie, na instynktach i respektowaniu norm.
Koncepcją rozwojową Eriksona posługujemy się od ponad 50 lat. Zakłada ona, że rozwój to efekt oddziaływania między instynktami a uwarunkowaniami zewnętrznymi (społeczeństwo i kultura). W związku z tym wyróżniamy psychospołeczne stadia.
Rozwój trwa przy tym całe życie, dotycząc jego różnych faz i etapów. Istotne jest poczucie tożsamości, które kształtuje się poprzez przejście przez, jak określił Erikson, 8 dylematów = kryzysów. Ogólnie rzecz biorąc towarzyszą nam one od narodzin aż do późnej starości. Każdy z nich wiąże się z wypracowaniem nowej „odsłony” samego siebie.
Erikson określił ramy czasowe kryzysów. Ramy takie, dotyczące dalszych stadiów, nie są jednak sztywne, zwłaszcza w XXI wieku. Ważne jest natomiast, by dylematy były rozwiązywane po kolei. Jeśli tak się nie dzieje, mogą narosnąć trudności. Wymieńmy poszczególne stadia. Większość z nich dotyczy wieku do 18 lat. Jednak kilka ważnych zadań czeka też na dorosłych.
Zatem, licząc < 18 lat, mamy do rozwiązania następujące kryzysy:
– ufność a nieufność (do 1 roku życia);
– autonomia a wstyd (2-3 rok życia)
– inicjatywa a poczucie winy (4-5 lat);
– pracowitość a poczucie niższości (wiek szkolny 6-12 lat);
– tożsamość a niepewność roli (13-18 lat).
Dorośli mają trzy dylematy do rozwiązania. Czas goni nas mniej:
– intymność = bliskość a samotność = izolacja (ok. 18-30 lat);
– kreatywność a stagnacja (ok. 25-65 lat);
– integralność a rozpacz (wiek 65+).
Osiem dylematów wg. E. Eriksona
Przezwyciężenie każdego z kryzysów przynosi określone nowe cechy (cnoty). Dla wieku dorosłego są to: miłość, troszczenie się, mądrość. Przypatrzmy się po kolei dylematom.
Niemowlak powinien zyskać zaufanie do opiekunów i poczucie bezpieczeństwa. W drugim stadium dziecko uczy się samodzielności, samokontroli, przekonania „ja potrafię”. Tudzież w trzecim ćwiczy pewność siebie i zwiększa samodzielność, także myślenia.
W okresie szkolnym kształtujemy poczucie obowiązkowości, zwiększamy aktywność i eksplorację intelektualną. Z pewnością ważny jest kontakt z rówieśnikami. W stadium czwartym zaczynają się liczyć wytrwałość i umiejętność radzenia sobie w grupie. Piąty etap obejmuje dojrzewanie. Zmienia się ciało, psychika, pojawia się potrzeba określenia predyspozycji zawodowych. Do głosu dochodzi seksualność. Intensywniej odkrywamy, kim jesteśmy i kim chcielibyśmy się stać.
Wchodząc w dorosłość, zaczynamy na ogół pełniej odczuwać potrzebę bliskich więzi. Zdajemy sobie sprawę z potrzeb i możliwości emocjonalnych. Mamy wyobrażenie życia osobistego, z uwzględnianiem różnego typu celów (w tym też kariery zawodowej). Planujemy często model związku, rodziny. Zaczynamy to realizować. Równocześnie zdarza się, że nie chcemy utracić samodzielności bądź nie jesteśmy jeszcze na tyle dojrzali czy gotowi, by wejść w długofalową relację.
W okresie siódmym chodzi o osiągnięcia zawodowe i o przekaz zdobytej wiedzy, umiejętności i doświadczeń kolejnemu pokoleniu w rodzinie (lub poza nią). Bardziej niż my liczą się inni.
Ostatni etap to niejako podsumowanie życia. Sprawdzenie, ile zdziałaliśmy, akceptacja życia takie, jakie było. Jednocześnie dalsze cieszenie się życiem i własną niepowtarzalnością, zauważanie sensu, a przy tym zaakceptowanie przemijania.
Zadania rozwojowe –Robert Havighurst
Chętnie wykorzystywana w psychologii jest również koncepcja rówieśnika Eriksona – m.in. pedagoga i socjologa Roberta Havighursta. Poszczególne zadania rozwojowe podobnie są przypisane do cyklu życia w powiązaniu z kulturą i społeczeństwem. Po wypełnieniu zadań odczuwamy satysfakcję. Istotna jest samodzielność, dzięki której osiągamy liczne korzyści, np. zmiana zachowania, osobowości, relacji z otoczeniem. Zadania dotyczą samego siebie, stosunku do świata, intelektu, rozumienia, emocjonalności, zdrowia, seksualności, akceptacji, relacji w grupie itp. Zadania wpisują się przy tym w 6 etapów.
Sześć etapów
Niemowlęctwo i wczesne dzieciństwo wiąże się np. z uczeniem się chodzenia, jedzenia, kontroli wydalania. Zaczynamy mówić i rozumieć, co znaczą słowa. Przygotowujemy się do czytania.
Jako starsze dzieci (6-13 lat) pełniej wchodzimy w świat relacji rówieśniczych. Opanowujemy umiejętności społeczne, zdobywamy kompetencje moralne, zwracamy uwagę na role powiązane z płcią. Rozwijamy ruch. Co więcej, opanowujemy kolejne narzędzia intelektualne, rozpoczynając od podstawowych (pisanie, czytanie, rachunki). Poznajemy, odkrywamy, uczymy się rozumieć świat.
W wieku dojrzewania (13-18 lat) silniej eksplorujemy relacje z innymi. Uczymy się samodzielności emocjonalnej i samoakceptacji. Dojrzewamy intelektualnie, moralnie, kształtujemy system wartości. Identyfikujemy się z określoną rolą płciową. Z pewnością intensyfikujemy myślenie i działanie dotyczące przyszłości zawodowej.
Wczesna dorosłość (18-35) oznacza wielość kolejnych zadań rozwojowych. Zazwyczaj wybór partnera i naukę pełnej relacji partnerskiej. Często zakładanie rodziny i opiekę nad małymi dziećmi. Pracę i zajmowanie się domem. Znajdowanie grup społecznych, z jakimi się utożsamiamy. Bycie obywatelem i respektowanie dobra wspólnego. Poczucie odpowiedzialności.
Średnia dorosłość (36-60 lat) to czas, gdy zazwyczaj konfrontujemy się zarówno z dorastającymi dziećmi, jak i starzejącymi się rodzicami. Liczy się satysfakcja z aktywności zawodowej, ciekawe hobby, sposoby spędzania czasu wolnego. W wyniku tego rozwijamy relacje z ludźmi, w rodzinie i poza nią. Możemy podjąć się nowych wyzwań, w tym działań społecznych.
Późna dorosłość to z kolei czas emerytury. Nierzadko mierzymy się z poczuciem straty – ludzi, satysfakcjonującego zajęcia, części dochodów. Liczy się, by się nie izolować, nie tracić kontaktu z ludźmi. By dbać o kondycję fizyczną, akceptując jednocześnie spadek sił. Niemniej jednak warto ukierunkowywać refleksję na poszukiwanie całościowego sensu życia.
Rozwijamy się
Przedstawione koncepcje rozwojowe mogą nadawać ogólny wymiar celom służącym spełnianiu się. Koncepcje te, choć dość tradycyjne, pokazują: ramy praw, obowiązków, prawidłowości w różnych fazach życia, przestrzenie do zagospodarowywania w ujęciu zarówno intra-, jak i interpersonalnym.
Całościowy rozwój człowieka wykracza jednak poza psychologię, odwołując się też do: nabywania wielu praktycznych umiejętności, do sfery duchowej i do aktywności sportowej, do potrzeby ciekawie spędzonego czasu wolnego i do zdrowego odżywiania się.
Przede wszystkim na rozwój wpływa faza życiowa, w jakiej jesteśmy. Niemniej jednak często odnosimy go do wczesnej i średniej dorosłości, zapominając o osobach młodszych i starszych. Np. wychowujemy dzieci, kształcimy je, ale rzadziej myślimy wprost o ich potrzebach rozwojowych.
Jeśli chodzi o ludzi w wieku emerytalnym, podejście zmienia się od kilku lat. Bez wątpienia zaczęto stawiać osobom starszym nowe wyzwania, rozbudzono ich aktywność i zadbano o spełnianie potrzeb związanych z hobby, zdrowiem, kontaktami z ludźmi i aktywnością ruchową.