Choroby cywilizacyjne układu oddechowego i alergie
Kolejny tekst będzie dotyczyć tematu układu oddechowego a dokładniej brzmi “Choroby cywilizacyjne układu oddechowego”. W jego przypadku czynnikami sprawczymi chorób w mniejszym stopniu są nawyki żywnościowe, a w silniejszym zanieczyszczenie środowiska i palenie papierosów. Odżywianie jest natomiast ważne w łagodzeniu skutków choroby i wspomaga proces leczniczy.
Najistotniejsze rodzaje zanieczyszczeń powietrza to przede wszystkim: tlenki azotu, dwutlenek siarki, tlenek i dwutlenek węgla, rozmaite pyły (m.in. węglowe) oraz ołów. Przy czym źródłem zanieczyszczeń są głównie spaliny i przemysł. Czasami nie zauważamy gorszej jakości powietrza. Niekiedy jednak transport i przemysł albo ogrzewający się mieszkańcy niektórych domów dają nam tak „popalić”, że w mieście pojawia się smog = mgła + spaliny + dym. Klimat miasta, jeśli nie mamy możliwości częstego odwiedzania terenów zielonych, na dłuższą metę nadal może być szkodliwy dla zdrowia. Oczywiście na wiele sposobów próbuje się dbać o czyste powietrze. Poza strefami zielonymi są to np. transport o napędzie elektrycznym, ekologiczne filtry czy nowoczesne, naturalne źródła pozyskiwania energii, ocieplanie budynków itp. Pojedynczy człowiek ma jednak, pomijając dogrzewanie domów jednorodzinnych, niewielki wpływ na jakość powietrza. Zupełnie inaczej niż w przypadku palenia papierosów.
Dym papierosowy zawiera kilka tysięcy związków. Z tego kilkadziesiąt substancji wyodrębniono jako rakotwórcze, a wiele wykazuje negatywny wpływ na rożne układy i narządy. Wśród takiego „bogactwa” znajdują się m.in.: aceton (znakomity… rozpuszczalnik), amoniak, butan (ten z kolei sprawdza się jako składnik benzyny), czad, fenole (naruszają strukturę oskrzeli), kadm, kwas pruski, metanol. Sama nikotyna obkurcza ściany naczyń krwionośnych, przyspiesza rytm serca i podwyższa na stałe ciśnienie. Składniki dymu przedostają się do układu oddechowego, mniej lub bardziej ograniczając jego wydolność. Na szczęście rozpowszechnia się moda na niepalenie, wprowadza się różne zakazy i restrykcje, a ze względu na wydzielone strefy coraz rzadziej jesteśmy skazani na tzw. palenie bierne.
Układ oddechowy – anatomia i fizjologia a choroby cywilizacyjne
Poniżej omówimy najważniejsze kwestie powiązane z anatomią i fizjologią układu oddechowego. W kolejnych częściach artykułu wśród chorób cywilizacyjnych wyróżnimy przewlekłą obturacyjną chorobę płuc, astmę oskrzelową i opiszemy kontekst wybranych alergii.
Wyróżniamy: górne drogi oddechowe (jama nosowa, gardłowa, krtań), dolne drogi oddechowe (tchawica, oskrzela i oskrzeliki) oraz płuca. Nos ma za zadanie wstępnie oczyścić powietrze. Krtań związana jest z powstawaniem mowy, w związku z czym wiele zaburzeń pracy układu oddechowego jest doskonale słyszalnych podczas rozmowy czy śpiewu. Tchawica i oskrzela wydzielają śluz wyłapujący zanieczyszczenia. Śluz kierowany jest do gardła.
Lewe płuco zbudowane jest z dwóch, a prawe z trzech płatów. Płuca znajdują się w opłucnej. Istotne są pęcherzyki płucne, gdzie zachodzi wymiana gazów. Płuca mają pojemność ok. 5 l, podczas jednego wdechu i wydechu następuje wymiana ok. 500 ml. Człowiek wykonuje przeciętnie ok. 15 oddechów w ciągu minuty. Tempo zwiększa się w związku z wysiłkiem. Między oskrzelikami a pęcherzykami płucnymi (ok. 400 milionów) następuje wymiana gazów poprzez mieszanie się cząstek (dyfuzja): CO2 kontra O2,. Tlen następnie w krwinkach czerwonych wiąże się z hemoglobiną, co zwiększa zdolność krwi do jego transportu. Dwutlenek węgla jest wydalany.
Przewlekła obturacyjna choroba płuc
Przewlekła obturacyjna choroba płuc polega na słabo odwracalnym, a pogłębiającym się ograniczaniu przepływu powietrza przez dolne drogi oddechowe i płuca. Płuca nieprawidłowo reagują na zanieczyszczenia i pojawiają się procesy zapalne. Obturacja oznacza w tym przypadku zwężenie dróg oddechowych, co utrudnia zarówno wzięcie wdechu, jak i wydech. Zdecydowana większość, ok. 85 % chorych to palacze papierosów. Winne jest również skażenie i zanieczyszczenie środowiska. Czynnikami ryzyka pozostają brak ruchu i częste infekcje. Niezależnie od powyższego powierzchnia płuc i jakość ich pracy zmniejsza się wraz z wiekiem. Chorobie sprzyjają różnego typu zapalenia oskrzeli, co powiązane jest m.in. z ich funkcją oczyszczającą i nieradzeniem sobie z nadmiarem zanieczyszczeń pochodzących z dymu papierosowego.
Przewlekłą obturacyjną chorobę płuc łączy się również z rozedmą. Rozedma polega na pękaniu pęcherzyków płucnych i ich wypełnianiem się powietrzem. W konsekwencji następuje uszkadzanie powierzchni płuc.
Objawy POChP przez dłuższy czas, nawet gdy płuca są już zniszczone w znacznym stopniu, mogą pozostawać niezauważalne. Później stopniowo pojawiają się: poranny kaszel i plwocina, świszczący oddech, duszności, utrata tchu, ucisk w klatce piersiowej.
Choroba doprowadza do niedotlenienia i do ostrej niewydolności oddechowej. Dolegliwości nasilają się przede wszystkim w związku z wysiłkiem. Sprawdzeniu wydolności oddechowej służy spirometria – mierzona jest objętość i pojemność płuc, sprawdzany wdech i wydech. Opisywana choroba nie dość, że przewlekła, to dotyka ok. 20 % populacji europejskiej > 40 roku życia. Ze względu na oddychanie jako niezbędny warunek życia, POChP można określić jako chorobę ogólnoustrojową. Istotny jest zwłaszcza negatywny wpływ na układ krążenia.
Zalecenia dla osób z POChP
U osób ze zdiagnozowaną POChP zaleca się przede wszystkim bezwzględne rzucenie palenia. Ważny jest ruch. Stosuje się preparaty wziewne rozszerzające oskrzela i łagodzące duszności. Pomocna jest właściwa dieta z zapewnieniem odpowiedniej podaży Ca, K, witaminy C i białka oraz odpowiedniej ilości wody. Niewskazane są warzywa typu kapusta, cebula, groch (wywołują wzdęcia). Liczy się natomiast odpowiednia ilość błonnika. Zaleca się chude mięso, ryby morskie, tłuszcze roślinne (oliwa z oliwek, olej rzepakowy), warzywa (buraki, papryka, pomidory, sałata, szpinak) i przetwory mleczne oraz wg zapotrzebowania kasze, makarony i owoce. Posiłki powinny być częste, a małe, nie spożywane na noc, ponieważ u chorego pod wpływem większej ilości jedzenia może wystąpić duszność. Należy dbać o zachowanie odpowiedniej masy ciała.
Astma oskrzelowa chorobą cywilizacyjną
Astma oskrzelowa znana też jako dychawica wynika zarówno z czynników genetycznych, jak i środowiskowych. Skupimy się na drugich, które z kolei wiążą się zarówno z infekcjami, jak i podatnością danego człowieka na stres. Astma to niestety choroba przewlekła, zapalna, nieuleczalna i powszechna. Dotyka ponad 10 % dorosłej populacji w Europie. Dolegliwości mogą pojawiać się z różną częstotliwością. Objawy astmy to duszności (często napadowe), ucisk w klatce piersiowej, świszczący oddech, kaszel, niska tolerancja na wysiłek. Duszności towarzyszą wydechowi i związane są z obkurczaniem się oskrzeli. W oskrzelach gromadzi się przy tym śluz. Spora część objawów przypomina POChP. Często obie choroby idą w parze.
Astma nierzadko ma związek z alergiami. Niekiedy objawy łączą się więc z kontaktem z alergenem, na ogół w środowisku miejskim bądź w obszarze o dużym stopniu industrializacji. Astmie oskrzelowej nie sprzyja zanieczyszczone powietrze i smog, palenie papierosów, a w mieszkaniu kurz, roztocza, wilgoć oraz pleśń.
Na powyższym przykładzie widać, jak trudno o zachowanie zdrowia w obecnym środowisku. Otwarcie okien w mieszkaniu pomaga w przypadku uczulającego kurzu i roztoczy, jednocześnie powodując w przypadku niektórych ulic i dzielnic napływ spalin czy innych zanieczyszczeń nasilających objawy astmy.
Zalecenia dla osób z astmą oskrzelową
W przypadku astmy stosujemy leki przeciwzapalne i doraźnie rozszerzające oskrzela. Zaleczeniu sprzyjają również inne czynniki. Konieczne jest unikanie miejsc zadymionych i zawilgoconych. Bezwzględny pozostaje zakaz palenia papierosów. Warto mieć dokładnie rozpoznane nasilające objawy alergeny. Liczy się także unikanie stresów, uczenie się sposobów radzenia sobie z nimi i uprawianie sportów (np. ćwiczenia aerobowe).Dla osób chorych na astmę opracowano też zalecenia żywnościowe. Dieta powinna zawierać odpowiednią dawkę magnezu, witamin C i E oraz kwasów omega-3. Zatem konieczna jest duża podaż warzyw (zielenina, papryka, cebula, czosnek) i nieco tylko mniejsza owoców (np. leśne). Zalecane jest chude mięso i ryby (np. łosoś, tuńczyk). Wskazane są produkty pełnoziarniste i orzechy. Ważne jest zapewnienie odpowiedniej ilości błonnika i zadbanie w ten sposób o mikrobiotę. Istotne jest wypijania ok. 1,5 l płynów na dobę. Dozwolona jest przy tym i może łagodzić niektóre objawy astmy kofeina. Umiar należy wykazać w przypadku jaj i nabiału. Tego typu produkty mogą nasilić dolegliwości. Uważnie trzeba przyglądać się żywności przetworzonej i konserwantom. Ponadto, jak Czytelnik zauważył, mimo zbliżonych nieraz objawów astmy i POChP zalecenia dietetyczne w niektórych punktach się różnią.
Choroby cywilizacyjne układu oddechowego – wybrane alergie
W kontekście astmy oskrzelowej użyliśmy terminu alergia. Alergia często nazywana potocznie uczuleniem to nadwrażliwość, zbyt silna reakcja organizmu, który zaczyna się bronić. Pobudzony zostaje układ odpornościowy (immunologiczny), próbujący daną substancję jak najszybciej usunąć z organizmu. Alergie w XX-XXI w. się nasiliły. Zadecydowały o tym: zmieniające się warunki środowiskowe i zanieczyszczenie powietrza, jednocześnie (pozornie sprzeczne) spędzanie większej ilości czasu w zamkniętych pomieszczeniach, zmiana nawyków żywnościowych i jakości pożywienia oraz nowy model higieny, który – choć bardziej sterylny – powoduje mniejszą odporność na wybrane czynniki zewnętrzne.
Niektóre alergie mają związek z układem oddechowym. Wspomnieliśmy już, że alergia często łączy się z astmą. Niezależnie od niej przykładowym typem uczulenia, któremu towarzyszą objawy ze strony układu oddechowego, są sezonowe, wiosenno-letnie powietrznopochodne alergie wziewne na pyłki traw i drzew (np. topola). Głównymi objawami alergii ze strony układu oddechowego pozostają przede wszystkim: odczucie podrażnienia nosa, katar i raptowne, nawet wielokrotne kichnięcia. Mogą zdarzać się ból gardła, kaszel i duszności.
Leczenie alergii wziewnych bywa wielowymiarowe, a zależy od stopnia zaawansowania i dokuczliwości. Często wystarcza podanie wapnia. Hormonem, który uaktywnia się pod wpływem kontaktu z alergenem, jest histamina. Dlatego pomocne w leczeniu skutków alergii są preparaty antyhistamimowe. Niekiedy stosuje się odczulanie w postaci szczepionek. Ponadto wobec alergii wzmacniają nas wybrane produkty: tłuste ryby, cebula, czosnek, fasola, ogórek, papryczka chili, cytrusy. Np. cebula czerwona i pomarańcze zawierają kwercetynę, która hamuje uwalnianie histaminy. Ostrożność warto natomiast zachować odnośnie konsumpcji jaj, mleka i mięsa czerwonego.
Choroby cywilizacyjne układu oddechowego a środowisko
W wielu przypadkach na rozwój chorób cywilizacyjnych układu oddechowego wpływ ma palenie papierosów. Jedyną skuteczną metodą pozostaje jak najwcześniejsze rzucenie nałogu. Trudniejszym do wyeliminowania elementem jest zanieczyszczanie środowiska. Działania na rzecz ochrony są jednak coraz częstsze. Jako jednostki jesteśmy w stanie je wzmocnić, jak najczęściej korzystając z rekreacji w terenach zielonych, niekoniecznie nawet z dala od miasta.
Na rzecz zdrowia układu oddechowego korzystnie działa również aktywność fizyczna, uczenie się sposobów radzenia sobie ze stresem oraz odpowiednio zbilansowana dieta, ze szczególnym uwzględnieniem roli warzyw. Te same zalecenia dotyczą wspomagania leczenia chorób cywilizacyjnych układu oddechowego.